Historia Ogrodu Edenu nie jest historią upadku człowieka, ale pojawienia się ludzkości - powiedział Harold S. Kuschner
Takie i inne zaskakujące myśli można znaleźć w książce Gorsza płeć napisanej przez profesor Marię Bogucką i wydanej przez TRIO w 2005 roku.
* * *
Oto telegraficzny skrót problemów omawianych w tej interesującej książce.
- Terminologia
- O edukacji dla kobiet
- Kobieta a religia w czasach nowożytnych.
- Wielkie polowanie na czarownice XVI-XVIII wiek
- Kobiety a świat polityki w XVI-XVIII wieku
- Kobieta a kultura w XVI-XVIII wieku
Wprowadzenie terminu gender było ważnym momentem w badaniach; ułatwiło wyzwolenie historii kobiet z ograniczenia jej, do przejawów życia seksualno-biologicznego, do koncentrowania się na roli żony i matki, a więc na funkcjach macierzyńsko-rozrodczych.
Konsekwencją tej zmiany terminologicznej stało się także zrozumienie, że podległy status kobiet, ich uzależnienie, bezsilność społeczna i polityczna, trwające całe stulecia, nie zostały narzucone przez prawa natury, lecz stanowiły konstrukcję społeczną, polityczną i kulturową uwarunkowaną historycznie, a więc podlegającą zmianom.
Jednocześnie pojawiło się zrozumienie, że studia nad tak pojętą płcią (gender) dotyczą nie tylko kobiet, ale i mężczyzn, gdyż i oni są płciowo uwarunkowani (gendered beings). Wzajemne układy kobiet i mężczyzn na różnych poziomach (rodzina, społeczeństwo, państwo) zmieniające się w różnych epokach historycznych nazwane zostały gender relations.
* * *
Pogląd, że kobieta to chaos,
nieokiełznana natura, podczas, gdy mężczyzna reprezentuje ład i
cywilizację, przewijał się przez całą starożytność i wieki średnie.
Kobieta była postrzegana jako zagrożenie dla ładu społecznego opartego
na patriarchalizmie. I nie może ulegać wątpliwości, że u podłoża
rosnącej niechęci do kobiet oraz ich dyskryminacji legło nałożenie się
wpływów kultury greckiej i rzymskiej na tradycję starego i nowego
testamentu.
- Do XII wieku kobieta z niższych szczebli hierarchii społecznej spędzała życie na ciężkiej pracy domowej oraz rodzeniu dzieci, zdominowana przez męskich partnerów w patriarchalnej rodzinie.
- Kobiety lepiej urodzone, ale i tak pozbawione dostępu do nauki, brały udział w życiu dworskim. Ich wpływ łagodził obyczaje. Zjawisko miłości dworskiej, pojmowanej jako służba wybrance serca, było w istocie przeniesieniem modelu stosunku feudalnego, jak między wasalem i seniorem.
Renesans i następne epoki niewiele nowego przyniosły w położeniu kobiet. Nadal podlegały one ojcu lub mężowi. Małżeństwo, zwłaszcza w krajach protestanckich, było dla nich niemal jedyną dopuszczalną formą egzystencji. Wyznawcy luteranizmu i kalwinizmu kobietę niezamężną uważali za stwór nienaturalny i podejrzany. Alternatywę stanowił klasztor lub życie na marginesie społeczeństwa jako, np: prorokini czy czarownica. Największa swobodę i najsilniejszą pozycję miały wdowy.
- Ciągle toczyły się spory teologiczne i medyczne wokół problemu płci. Poglądy teologów kształtowały mentalność społeczną i wpływały na stosunki międzyludzkie. Wielu myślicieli przyjęło za Arystotelesem, że kobieta to nieudany mężczyzna (pomyłka natury). Prawnicy byli zdania, że kobiety jako niższy gatunek są niezdolne do sprawowania jakichkolwiek urzędów i pełnienia czynności prawnych.
- Głosy odmienne traktowano z przymrużeniem oka. Np., kiedy niemiecki humanista Cornelius Agrippa w 1529 r. dowodził wyższości kobiet nad mężczyznami nazywając je koroną dzieła stworzenia.
Dyskusja o kobietach rozwijała się także w formie satyry. Autorzy piszący na ich temat nie chcieli nikogo przekonać do swoich racji ale ośmieszyć temat, ponieważ ośmieszona ofiara nie budziła współczucia. Poważniejsze dzieła literackie opisywały tylko kobiety niezwykłe.
- W Hiszpanii kobietę uważano za istotę szlachetną, nie niższą od mężczyzny tylko słabszą, łatwo błądzącą i nadającą się tylko do obowiązków domowych.
- We Francji słabość kobiet była nagradzana adoracją i opieką. Kobiety wykształcone, którym to nie wystarczało prowadziły otwarte salony , angażowały się w działalność charytatywną, pisały i wydawały drukiem - mimo nagminnego ośmieszania ich twórczości.
- W Anglii za czasów Elżbiety nie było ostrych wypowiedzi nt kobiet. Potem jedni teolodzy mówili, że kobiety są głupie, inni, że szlachetne. A w pamfletach podkreślano funkcjonowanie podwójnych standardów innych dla mężczyzn i kobiet.
- Najostrzejsze dyskusje miały miejsce w Niemczech.
- W XIX wieku Kodeks Napoleona wprowadził zapis małżonkowie tworzą jedną osobę polityczną . Mąż powinien zapewnić żonie opiekę, ona jemu posłuszeństwo. I takie przesłanie utrwaliło stereotyp gender relations na następne dwa stulecia.
Wiek XIX przyniósł dalsze pogorszenie
sytuacji i życia kobiet i nadal uważano je za irracjonalne stworzenia
obdarzone tajemniczymi mocami.
Epoka wiktoriańska stworzyła
zakłamane społeczeństwo mieszczańskie posługujące się podwójną
moralnością inną dla kobiet i inną dla mężczyzn. Kobiety z towarzystwa
były dodatkiem do męża wolno im było, co najwyżej działać charytatywnie.
Kobiety z arystokracji były muzami dla poetów, malarzy i muzyków. A
kobiety z ludu wykorzystywano do niewolniczej pracy w rozwijającym się
gwałtownie przemyśle.
Ale kobiety jako gender były dziedziczkami doświadczeń minionych wieków i dojrzały już do podjęcia walki o należne sobie miejsce w historii. Najpierw za pomocą pióra. Domeną kobiet staje się powieść obyczajowa, zaangażowana, analizująca ich położenie, prawo do samorealizacji, problem poświęcania się.
Filozofowie nie byli zgodni wypowiadając się na temat dostępu kobiet do edukacji:
- Za optowali Erazm z Rotterdamu i John Locke twierdząc, że aby dobrze rządzić domem i wychowywać dzieci kobieta powinna czerpać wiedzę z książek. A jeśli może się uczyć francuskiego to czemu nie łaciny i greki?
- Daniel Defoe zwracał uwagę, że wykształcona kobieta będzie lepszą towarzyszką dla męża.
- Johann G. Fichte przekonywał, że kobieta jest podporządkowana mężowi, bo tego pragnie, wolność jest jej obca. Nie potrzebuje wykształcenia, bo rządzą nią emocje a nie rozum.
- Kant był zdania, że nauka szkodzi kobiecie, bo zabija w niej piękno.
- W Anglii na życzenie żony króla napisano traktat o zasadach wychowania dziewcząt, który zaczynał się od wyliczenia książek, jakich nie należy dziewczętom dawać do czytania, a dalej w nim było o tym, że nie należy wymagać od kobiety inteligencji, wystarczy aby umiała czytać, pisać, gotować i szyć. Nie powinna uczyć się retoryki, bo dla niej ważna jest dobroć nie elokwencja.
- We Włoszech krążyły rozbieżne opinie, np.: że dziewczynek nie dopuszcza się do nauki, ponieważ są zdolniejsze od chłopców i byłyby dla nich konkurencją, albo że edukacja psuje dziewczęta i dlatego powinna się kończyć wraz z małżeństwem.
- Dobrze wykształcone były Hiszpanki. Uczono je w domu czytania, pisania, podstaw arytmetyki, prowadzenia domu, szycia, haftu, muzyki, tańca, języków, a nawet geografii, historii, filozofii i przyrodoznawstwa.
Proporcje między dziewczętami i chłopcami pobierającymi nauki wszędzie wyglądały niekorzystnie dla tych pierwszych. Na przykład w XVI wieku:
- w Wenecji było 4600 uczniów w tym 30 uczennic,
- w Brandenburgii na 59 szkół, 4 przyjmowały dziewczęta, a po 40 latach spośród 78 szkół 9 było dla dziewcząt.
W wieku XIX kobiety aktywność swoją kierują na pomoc potrzebującym. Opiekują się chorymi, ubogimi, sierotami, prostytutkami. Angażują się w reformowanie i więziennictwa. Ale także szturmują uniwersytety, organizują demonstracje, buntują się przeciw niesprawiedliwości społecznej i nierówności politycznej. Emancypują się, zakładają kółka, misje, kongregacje, organizacje, związki. Tworzą podwaliny pod ruch wyzwolenia kobiet.
Doniosła była rola obu wojen światowych w emancypacji kobiet. Wyprowadzenie ich z domu, aby zastąpiły mężczyzn w biurach i fabrykach przyczyniło się do zmian w sferze obyczajowości i mentalności. Ponadto kobiety brały aktywny udział w walkach o niepodległość. Czy uwzględniono to przy podziale łupów ? Odpowiedź można znaleźć w książce " Gorsza płeć" .
* * *
Oprócz ujęcia historycznego, jak to
przez wieki z kobietami bywało, książka "Gorsza płeć" zawiera
szczegółowe i interesująco przeprowadzone analizy problemów - kobieta w
odniesieniu do...
Kobieta a religia w czasach nowożytnych.
Przez długie tysiąclecia religia stanowiła jedyną sferę życia publicznego, w której istniało miejsce dla kobiet - uczestnictwo w życiu religijnym dawało kobiecie pewną sferę wolności, umożliwiało choćby wyjście z domu i oderwanie się od codziennych obowiązków, czasem pozwalało na zaspokojenie ambicji wyższego rzędu.
Początek reformacji przyniósł silną falę aktywności kobiet. W całej Europie brały one udział w demonstracjach ulicznych i ruchach obrazoburczych. W Niemczech, we Francji wypowiadały się w sprawach wiary drukując swoje utwory. Ale niczego nie uzyskały. Wielu badaczy uważa nawet, że hasłem reformacji było panowanie mężczyzny nad kobietą.
Po Soborze Trydenckim (1563r.) powszechnie wprowadzono zaostrzoną klauzurę klasztorną (zgodnie z hasłem, że kobieta musi być okiełznana albo przez męża, albo przez mur). Dynamicznie rozwijająca się wspólnota Sióstr Urszulanek (powstała, aby zajmować się edukacją dziewcząt), czy zakon wizytek (opiekujący się chorymi) były również spychane w kierunku instytucji klauzurowej ze szkodą dla swego powołania. Przed zamknięciem ustrzegły się tylko szarytki, które nie nosiły habitów i nie składały ślubów.
Wielkie polowanie na czarownice XVI-XVIII wiek
Magia stanowiła ważny składnik kultury wszystkich ludów tworzących Europę. W mentalności ludzi dominowała magiczna interpretacja świata. Magię w życiu codziennym uprawiały kobiety, odpowiedzialne zwykle za sporządzanie posiłków, pielęgnację chorych, opiekę nad inwentarzem domowym. U schyłku średniowiecza zaczęto magię kojarzyć z szatanem. Zrodził się wtedy wspólny dla całej Europy stereotyp czarownicy. W procesach, które im wytaczano (a wystarczyła do tego denuncjacja) nie chodziło o rzucanie uroków, ale o konszachty z diabłem. Kobiety (podobnie, jak Żydzi) stały się kozłami ofiarnymi napięć społecznych. Niektórzy badacze tłumaczą to zjawisko potrzebą demograficzną - koniecznością zlikwidowania kontroli narodzin i przewagi liczebnej kobiet nad mężczyznami.
Typowa polska czarownica to mieszczka lub chłopka, uboga i stara, często nie lubiana i odrzucona przez otoczenie.
Kobiety a świat polityki w XVI-XVIII wieku
Kariera polityczna udawała się zwykle wdowom lub niezamężnym. Władza kobieca, choć bywała krytykowana, nie spotykała się z aktywnym sprzeciwem.
- Włoch - Machiavelli wykluczył kobiety z uprawiania polityki i publicznej sfery życia pod pozorem, że są one moralnie wyższe od mężczyzn.
- Francuski prawnik w XVII w. uważał, że nie mogą sprawować władzy z powodu swojej głupoty. Inny mówił, że rządy kobiet są przeciwne naturze, bo władczyni ze względu na płeć jest łatwym celem potwarzy, a na tym cierpi autorytet władzy.
- Szkocki kaznodzieja potępiał potworne rządy kobiet jako przeciwne naturze, dobrym obyczajom i woli Bożej.
- Pozytywnie odnosili się do rządów kobiet Anglicy i Hiszpanie.
Pięcioma drogami mogła kobieta dojść do władzy, przez:
- urodzenie
- zamach stanu
- przekazanie władzy przez władcę (rola namiestniczki)
- małżeństwo, ewentualnie konkubinat (żony i metresy)
- regencja w czasie małoletniości dzieci.
- Córki królów i książąt stanowiły ważny obiekt w każdej polityce dynastycznej. Traktowane przedmiotowo były manipulowane i wykorzystywane do zawierania sojuszy. Pełniły rolę ambasadorów lub agentek ojców i braci podsuwając mężom określone rozwiązania polityczne.
- Oprócz królewskich matek, żon, regentek wpływ na politykę miały metresy i faworyty władców.
- Były też energiczne kobiety uczestniczące w podboju Nowego Świata, pełniące role zarządców i gubernatorów w krajach dzisiejszej Ameryki Południowej.
Działalność polityczna zwykłych kobiet była ogromnie utrudniona. Kiedy 1653 r. do parlamentu angielskiego wystosowały petycję w sprawie upadającego handlu, nie została ona przyjęta mimo, że podpisana była przez 6 tysięcy kobiet. Posłowie oświadczyli, że to są kobiety i wśród nich żony, a więc prawo ich nie dostrzega .
Kobiety były bardzo aktywne w okresie rewolucji francuskiej w zamian, za co żądały tylko dostępu do edukacji i pracy. Usłyszały, że prawo do bredzenia jest niezbywalnym przywilejem kobiet . Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela nie objęła kobiet, a w parlamencie dyskutowano, czy kobieta to też człowiek. Ostatecznie uznano, że jedynie prawo do śmierci jest takie samo dla kobiet i dla mężczyzn.
Siła przywiązania do tradycji i stereotypów spowodowała, że dwie wielkie rewolucje: angielska i francuska, gruntownie zmieniając struktury społeczne, kobietom nie przyniosły wiele, uznając je nadal za symbol grzechu podczas, gdy mężczyzna był symbolem rozumu i cnoty.
Kobieta a kultura w XVI-XVIII wieku
Dostęp do kultury zależał od dwóch czynników - statusu społecznego i płci. Miejsce kobiet w kulturze kształtowało się w dwóch płaszczyznach kultura ludowa z szerokim udziałem kobiet i kultura elit z mechanizmami wykluczającymi kobiety. W kulturze masowej kobieta pełniła rolę strażniczki tradycji i obrzędów. Była twórcą zwyczajów ludowych, celebrowała święta i życie towarzyskie. W sferach elitarnych działalność twórcza kobiet ograniczała się do rękodzieła i malarstwa, w późniejszych wiekach mogły uczyć się śpiewu, a niekiedy występować na scenie. Te, które chciały pisać i drukować swoje utwory ukrywały się pod męskimi pseudonimami, aby przekonać do siebie wydawców i uniknąć nie merytorycznej, ośmieszającej krytyki. Zdarzały się porównania kobiety piszącej z prostytutką. Wiele odwagi wymagało od nich samych przeciwstawienie się stereotypom zachowań, które narzucały: tradycja, wychowanie, rodzina, religia, państwo.
marzec 2006, Wanda Czarnota
